Chciałbym zaproponować Wam porównanie teorii podstawowych potrzeb dziecka Jeffreya Younga oraz teorii imperatywów rozwoju. Obie te teorie traktują o warunkach wpływających na proces psychofizycznego rozwoju dziecka. Mają wspólne mianowniki oraz wyraźne różnice, które chciałbym w tym miejscu przedstawić. Żeby to zrobić postaram się razem z Wami zastanowić się zrozumienia czynników wpływających na rozwój psychiki dziecka wystarczy 6 podstawowych potrzeb czy może jednak lepsze będzie 8 imperatywów rozwoju.
Wiele osób odnosi się do piramidy Masłowa jako do przykładowego narzędzia przedstawiające potrzeby każdego człowieka. Mimo, że konstrukcja tej piramidy jest od dawna podważana to nadal jest uważana za wzorcową. Jeffrey Young twórca terapii schematu sformułował własną teorię podstawowych potrzeb dziecka w której znajduje się 6 elementów.
Porównując teorię imperatywów rozwoju z teorią podstawowych potrzeb niezbędne jest uwzględnienie wpływu kultury na nasze postrzeganie świata. Sam Jeffrey Young powiedział w jednym z wywiadów, że kluczową częścią terapii schematów jest zrozumienie, że kultura wpływa na schematy i tryby. Co również bardzo dobrze widać w teorii podstawowych potrzeb dziecka. W wielu miejscach opiera się ona na wzorcach kulturowych. Nie biorąc pod uwagę ewolucyjnych uwarunkowań człowieka.
według Younga jest to najważniejsza z potrzeb i pojawia się już w momencie narodzin. Dziecko, by mogło rozwijać się prawidłowo, potrzebuje stabilnych warunków życia, chroniących go przed niebezpieczeństwami z otoczenia. Poczucie bezpieczeństwa wiąże się także z fizyczną bliskością rodziców i ich dostępnością psychiczną – gotowością do regulowania emocji dziecka.
według teorii imperatywów rozwoju Poczucie Bezpieczeństwa jest stanem wytwarzanym przez umysł dziecka w wyniku interpretacji bodźców odbieranych ze środowiska. Dlatego nie jest to potrzeba a tylko wynik spełnienia warunków kształtujących to poczucie. Poczucie bezpieczeństwa pojawia się, kiedy ewolucyjne warunki konieczne (imperatywy zostają spełnione). Tymi warunkami są; Bliskość (fizyczna i emocjonalna), Akceptacja oraz Przynależność (spójność stada). Umysł dziecka nie może wytworzyć poczucia bezpieczeństwa, jeśli dziecko nie otrzymuje bliskości lub nie jest akceptowane lub członkowie jego stado są w konflikcie. Mając tak zdefiniowane poczucie bezpieczeństwa jesteśmy w stanie świadomie dążyć do wypełnienia tego stanu.
Dziecko potrzebuje zainteresowania, czułości i miłości. W tym podejściu na potrzebę kontaktu składają się trzy komponenty: troska, empatia i opieka. Na początkowym etapie życia wszystko to może zapewnić jedna osoba – najczęściej matka. W miarę następującego rozwoju dziecko zaczyna odczuwać też potrzebę kontaktu z szerzej rozumianym otoczeniem, przede wszystkim z rówieśnikami. Dzięki kontaktowi z szerszym gronem ludzi dziecko może przynależeć do różnych grup, dzięki czemu będzie czuło się akceptowane i rozumiane.
Potrzeba kontaktu z innymi jest bardzo ważna, ponieważ jesteśmy zwierzętami stadnymi. Podejmowaną przez Younga potrzebę miłości, troski, opieki mamy spełnioną w realizacji imperatywu bliskości, akceptacji oraz przynależności. Jeśli zaś chodzi i kontakt z rówieśnikami to jest to jeden z największych poznawczych błędów naszej kultury. Z ewolucyjnej perspektywy rozwijającego się organizmu (umysłu) kontakt z rówieśnikami jest NIEEFEKTYWNY. Trudno jest rozwijać swoje umiejętności w relacji z rówieśnikami. Prędzej dojdzie do prób dominacji.
W ewolucyjnej historii naszego gatunku nie dochodziło do powstawania większych grup jednowiekowych. Co widać w badaniach antropologicznych. Nasz umysł jest wyposażony w mechanizmy uczenia się od starszych. I takie relacje są optymalne społecznie.
zgodnie z podejście Younga, aby dziecko dobrze rozwijało się, powinno mieć pewną dozę samodzielności, oczywiście dostosowanej do jego wieku. Dzieci potrzebują mieć przestrzeń na dokonywanie własnych wyborów, nawet, jeśli okażą się one błędne (oczywiście wybory te muszą spełniać kryteria bezpieczeństwa). Rodzice, powinni pozwalać rozwijać dziecięcą potrzebę autonomii poprzez wspieranie dziecka w jego eksplorowaniu świata. Będąc gotowymi do udzielenia pomocy, jeśli zajdzie taka potrzeba.
W tym miejscu jesteśmy prawie zgodni. Jednak moim zdaniem autonomia to nie wszystko. Dla wytwarzania poczucia bezpieczeństwa nasza psychika potrzebuje posiadać kontrolę nad ciałem i relacjami. Ewolucyjnie ukształtowaną Autonomię widać wyraźnie w badaniach antropologicznych. Dzieci łowców zbieraczy są autonomicznymi bytami i ich opiekunowie uważają, że od najwcześniejszego okresu życia zarządzają sobą. Imperatyw Kontroli przejawia się w procesie interakcji z opiekunami oraz członkami społeczności. Płaczące niemowlę wzywa na pomoc opiekuna, jeśli ten nie odpowiada adekwatnie (niezwłocznie) to zostaje zaburzone poczucie kontroli u dziecka. W przyszłości może dostawać jakieś prawo do autonomii, ale to nie naprawi deprywacji imperatywu kontroli (sprawczości).
Young uważa, że dziecko powinno być zapewniane o bezwarunkowej miłości rodziców. Bez względu na zachowanie dziecka czy jego osiągnięcia. By dziecko mogło rozwinąć pozytywną samoocenę i wiedzieć, że jest wartościowe, rodzice powinni je doceniać i często chwalić, unikając też zbytniego krytykowania i porównywania do innych. Dzięki temu dziecko nauczy się, że nie musi zasługiwać na szacunek i miłość. Wysoki poziom samooceny będzie niezwykle przydatną wartością w dorosłym życiu.
Potrzeba poczucia własnej wartości nie istnieje jako odrębny program ewolucyjny. Bezwarunkowa miłość rodziców jest również wypadkową spełnienia imperatywów rozwoju (bliskości, akceptacji, przynależności, radości, kontroli). A wiodącą rolę w tej sekwencji gra imperatyw akceptacji. Jeśli rodzice nie będą akceptować indywidualności, wyjątkowości dziecka to nie będą w stanie dawać jemu pozytywnego feedbacku kształtującego poczucie własnej wartości. W tym miejscu oprócz szerokiego spektrum akceptacji jest również niezbędne spełnienie imperatywów samodzielności oraz eksploracji. Zostawiając dziecku przestrzeń na samodzielność dajemy jemu możliwość rozwoju własnej wartości poprzez zdobywanie kolejnych umiejętności. Rodzice oraz opiekunowie potrzebują jasnego zdefiniowania elementów składających się na powstanie u dziecka poczucia własnej wartości. To daje teoria imperatywów rozwoju.
Zgodnie z teorią podstawowych potrzeb, dziecko powinno mieć przestrzeń na swobodne wyrażanie siebie (w granicach bezpieczeństwa oraz społecznych norm). Nawet bardzo małe dziecko jest zupełnie odrębną, autonomiczną jednostką i w taki sposób winno być traktowane przez dorosłych. Dlatego też, ważne jest, by dzieci miały swobodę w wybory np. swoich zainteresowań. Rodzice oraz opiekunowie powinny także uczyć dzieci, że mogą swobodnie wyrażać swoje emocje, w tym również złość. Pod warunkiem, że swoją ekspresją nikogo nie krzywdzą.
W perspektywie teorii imperatywów rozwoju potrzeba autoekspresji jest jedną z bardziej kontrowersyjnych. Moim zdaniem, tu również jesteśmy silnie uwarunkowani przez nasze realia kulturowe. W społecznościach pierwotnych autoekspresja jest normą a jej ograniczeniami są wzorce zachowań innych przedstawicieli społeczności. W kulturze WEIRD dziecko styka się z dziesiątkami przeciwstawnych schematów i wzorców zachowań. Dokładając do tego problemy związane z deprywacją imperatywów rozwoju powstają nieakceptowane przez dorosłych zachowania dzieci. Prawo do własnego wyboru zapisane jest w imperatywie kontroli oraz akceptacji.
według Younga realne ograniczenia są ważne i niezbędne dla dziecięcego rozwoju. Rodzice powinni stawiać dziecku granice oraz wymagać przestrzegania zasad ustalonych przez rodziców. Dzieci muszą widzieć, że nie wszystko im wolno. Przy czym naczelną zasadą jest unikanie krzywdzenia innych. Zadaniem rodziców jest uświadomienie dzieciom, że ich zachowanie ma swoje konsekwencje, oraz odpowiednie wyciąganie tych konsekwencji. Dzięki temu, dziecko nauczy się, że powinno przestrzegać pewnych zasad, bez których panowałby chaos.
Potrzeba realnych ograniczeń – trudno jest zaklasyfikować do ewolucyjnego oprogramowania zarządzającego prawidłowym psychofizycznym rozwojem człowieka. Nie ma wpływu na powstanie bezpiecznej psychiki. Osobnik (dziecko), które znajduje się w fazie poczucia bezpieczeństwa podąża za swoimi opiekunami lub samo jest wyrozumiałym opiekunem. Zasad, na bazie których funkcjonuje społeczność uczy się w procesie obserwacji innych przedstawicieli społeczności.
Dlatego też z pewnością można powiedzieć, że dziecko nie potrzebuje ograniczeń tylko zdrowych wzorców zachowań. Jeśli tych wzorców brakuje a przy okazji psychika dziecka weszła w fazę poczucia zagrożenia to wtedy ograniczenia stają się niezbędne. Co nie zmienia faktu, że są źródłem deprywacji potrzeb oraz imperatywów rozwoju.
Porównanie teorii podstawowych potrzeb dziecka Jeffreya Younga oraz teorii imperatywów rozwoju pokazuje ważne uwarunkowania. Chcąc ustalać konieczne warunki (imperatywy) czy potrzeby rozwojowe dziecka musimy brać pod uwagę uwarunkowania ewolucyjne. Jak również musimy brać pod uwagę to, że wzorce kulturowe na których często opieramy swoje rozumienie świata są zwykle głęboko niezgodne z naszym ewolucyjnym oprogramowanie. Dopiero uwzględnienie programów ewolucyjnych zarządzających psychofizycznym rozwojem człowieka pozwala nam zrozumieć jakie są rozwojowe prawdziwe potrzeby dziecka. Teoria imperatywów rozwoju daje prostsze i łatwiejsze do zdefiniowania warunki wpływające na rozwój psychiki dziecka.
Rodzicielstwo Przyjazne Dziecku
Waldemar Lipiński
