W biologii ewolucyjnej i psychologii porównawczej opieka macierzyńska u naczelnych długo była postrzegana przez pryzmat nienaruszalnego, wrodzonego instynktu. Przyjmując to uproszczone stanowisko, należałoby oczekiwać, że samica, niezależnie od swojego wczesnego doświadczenia, natychmiast po porodzie dysponuje pełnym repertuarem zachowań niezbędnych do wychowania potomstwa. Tymczasem liczne, wieloletnie badania, prowadzone zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i terenowych, dowodzą, że kompetencja macierzyńska u naczelnych jest dynamiczną interakcją wrodzonej gotowości biologicznej z nabytym doświadczeniem społecznym. Bez tego ostatniego, pierwotny popęd opiekuńczy staje się ślepy, prowadząc do błędów, zaniedbania, a w skrajnych przypadkach – do tragedii.
Najbardziej drastyczne dowody na to, że macierzyństwo wymaga uczenia się, dostarczyły klasyczne eksperymenty Harry’ego Harlowa i jego współpracowników z lat 60. XX wieku na makakach rezusach. Samice wychowane w warunkach deprywacji (izolacja, brak kontaktu z rówieśnikami i brak wzorca matczynego – tzw. „motherless mothers”) wykazywały poważne i spójne zaburzenia w opiece nad własnym pierworodnym potomstwem.
Zaobserwowano, że samice te, choć fizjologicznie zdolne do rozrodu, często ignorowały noworodki, nie zapewniały im dostępu do sutka, a nawet przejawiały agresję, potrząsając nimi, gryząc lub uderzając o podłoże. Ten syndrom obnażył kluczowy mechanizm: czynniki hormonalne (takie jak oksytocyna i prolaktyna), które aktywują motywację do opieki, są niewystarczające bez nabycia precyzyjnych umiejętności motorycznych i wrażliwości na sygnały dziecka. Późniejsze analizy długoterminowe pokazały, że jakość wczesnego środowiska (stopień izolacji) silnie korelowała z przyszłymi kompetencjami. Chociaż niektóre samice, które uzyskały późniejszą szansę na socjalizację, poprawiały swoje zachowanie przy kolejnych porodach, to właśnie pierwsze potomstwo padało ofiarą braku doświadczenia i błędów opiekuńczych, co skutkowało wyjątkowo wysoką śmiertelnością.
Macierzyństwo u naczelnych jest silnie sprzężone z gospodarką neuroendokrynną. Hormony ciążowe i poporodowe faktycznie zwiększają wrażliwość samicy na bodźce dziecka i obniżają jej próg reakcji na stres. Jednak to doświadczenie społeczne moduluje, jak te biologiczne programy zostaną wykorzystane. Badania Daria Maestripieriego na makakach rezus wykazały istnienie stabilnych stylów macierzyństwa (np. bardziej kontrolującego lub bardziej „laissez-faire”), które są przekazywane z matki na córkę.
To, jak młoda samica była traktowana jako niemowlę (częstotliwość przytulania, reagowanie na płacz), przewiduje jej własny styl opieki. To sugeruje, że wczesne doświadczenie nie tylko kształtuje zachowanie, ale pośrednio wpływa na dojrzewanie płciowe i regulację osi stresu (HPA), co ostatecznie formuje wrażliwość i kompetencję przyszłej matki. Autorzy przeglądów neuroendokrynologii macierzyństwa wprost wskazują, że hormonalny „zastrzyk” motywacji nie może zastąpić nabycia umiejętności rodzicielskich (parental skills) w procesie rozwoju.
Najważniejszym naturalnym mechanizmem uczenia się jest opieka nad cudzym potomstwem, znana jako opieka allomacierzyńska (allomaternal care) lub hipoteza „learntomother” (uczenia się macierzyństwa). Zjawisko to jest powszechne u wielu gatunków naczelnych, w tym u pawianów, makaków, wyjców i goryli.
Młode, nierodzące jeszcze samice (nullipary) aktywnie szukają kontaktu z niemowlętami, noszą je i pielęgnują. Obserwacje terenowe dostarczyły mocnych dowodów na korzyści tej praktyki:
W naturze młoda samica spędza lata, obserwując i asystując w opiece nad młodszymi członkami grupy, co stanowi kluczowy poligon doświadczalny przed podjęciem własnej roli matki.
W warunkach niewoli problem braku wzorca jest najbardziej ewidentny u wielkich małp, zwłaszcza u goryli. Wielokrotnie udokumentowano, że samice, które były ręcznie odchowywane przez ludzi lub pochodziły z grup o zaburzonej strukturze wielopokoleniowej, odrzucały własne noworodki. W takich przypadkach:
W odpowiedzi na te wyzwania, ogrody zoologiczne opracowały procedury „nauczania” macierzyństwa, co jest faktycznym uznaniem, że kompetencja opiekuńcza nie jest instynktowna:
Te interwencje dowodzą, że kompetencja macierzyńska musi zostać wyuczona, a w przypadku braku naturalnego wzorca (wielopokoleniowej grupy), konieczne staje się formalne szkolenie. Przykład gorylicy Jumoke z Columbus Zoo, która musiała korzystać z pomocy surrogatek, jest symbolem tego, jak destrukcyjny jest brak wczesnego doświadczenia.
Dane dotyczące naczelnych potwierdzają, że śmiertelność pierwszego potomstwa jest statystycznie wyższa niż kolejnych. Chociaż częściowo jest to wynikiem młodego wieku matki, kluczowym elementem jest właśnie niedobór doświadczenia. Pierwsze macierzyństwo staje się polem testowym, na którym braki w „stażu opiekuńczym” wychodzą najsilniej. Jest to ostateczny koszt braku „nauki” w dzieciństwie i adolescencji.
Samice, które miały intensywną praktykę allomacierzyńską, odznaczają się bardziej stabilnym stylem opieki, mniejszą skłonnością do zaniedbania i lepszą przeżywalnością swoich pierwszych młodych, co domyka koło hipotezy „learntomother”.
Macierzyństwo u naczelnych, w tym u ludzi, jest modelem epigenetycznej ewolucji behawioralnej – biologiczną gotowość do opieki uaktywnia doświadczenie społeczne, które nadaje jej kształt, precyzję i wrażliwość. Instynkt dostarcza paliwa (motywacji), ale mapę drogową (kompetencję) musi dostarczyć otoczenie. Brak wzorca, wynikający z izolacji lub zaburzenia struktury społecznej, prowadzi do dysfunkcji. Ostatecznie, ewolucyjny sukces opieki macierzyńskiej zależy od zdolności samicy do aktywnego uczenia się miłości w kontekście grupy.
Metoda świadomej sprawczości
Waldemar Lipiński
[^1]: Maestripieri, D. (1999). The biology of human parenting: insights from nonhuman primates. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 23, 411–422.
[^2]: Harlow, H. F., Harlow, M. K., et al. (1966). Maternal behavior of rhesus monkeys deprived of mothering and peer associations in infancy. Proceedings of the American Philosophical Society, 110, 58–66.
[^3]: Tsuchida, J., Caine, N. G., et al. (2008). Maternal behavior of laboratory-born, individually reared rhesus monkeys. Journal of the American Association for Laboratory Animal Science, 47(2), 16–22.
[^4]: Ruppenthal, G. C., Arling, G. L., et al. (1976). A 10-year perspective of motherless-mother monkey behavior. Journal of Abnormal Psychology, 85, 341–349.
[^5]: Maestripieri, D. (2005). Effects of early experience on female behavioural and reproductive development in rhesus macaques. Proceedings of the Royal Society B, 272, 1243–1248.
[^6]: Nelson, E. E., Winslow, J. T. (2009). Non-human primates: model animals for developmental psychopathology. Neuropsychopharmacology, 34, 90–105.
[^7]: Saltzman, W., Maestripieri, D. (2011). The neuroendocrinology of primate maternal behavior. Hormones and Behavior, 59, 98–110.
[^8]: Clarke, M. R. (1998). Infant–nonmother interactions of free-ranging mantled howlers (Alouatta palliata). International Journal of Primatology, 19, 451–472.
[^9]: Bădescu, I., Sicotte, P., et al. (2014). Female parity, maternal kinship, infant age and sex influence natal attraction and infant handling in wild colobus monkeys. American Journal of Primatology, 76, 326–336.
[^10]: Zhang, D., et al. (2018). Bridging may help young female Tibetan macaques prepare for future maternal behavior. Primates, 59, 385–395.
[^11]: Liczne raporty z ogrodów zoologicznych (Cleveland, Bristol, Cincinnati), dotyczące konieczności interwencji w opiekę nad młodymi gorylami.
[^12]: Biograficzne opisy konkretnych gorylic (np. Jumoke z Columbus Zoo), które jako ręcznie odchowywane młode miały później trudności z wychowywaniem własnych dzieci.
[^13]: Page, A. E., et al. (2019). Why care for someone else’s child? Testing adaptive hypotheses in Agta hunter–gatherers. Proceedings of the Royal Society B, 286, 20181969.
