Kompetencje i umiejętności

Czy coś wspólnego mają kompetencje i umiejętności oraz ścieżki neuronalne zapisane w naszych umysłach i ciałach? Na ile stanie na rękach różni się od umiejętności zachowania tzw. zimnej krwi? Czy kompetencje społeczne są podobne do umiejętności jazdy na rowerze lub na rolkach? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w poniższym artykule.

Wstęp

W zależności od perspektywy z jakiej spojrzymy na psychikę człowieka, możemy w różny sposób odpowiadać na pytanie zawarte w pierwszym akapicie. Nauki opisujące funkcjonowanie psychiki człowieka od wielu lat potwierdzają, że naszymi reakcjami oraz zachowaniami zarządza podświadomy system. Mniej pewności mamy w wyjaśnianiu czym jest ten podświadomy system i jak działa.
W tym celu możemy użyć perspektywy cybernetycznej. W perspektywie cybernetycznej system zarządzający zachowaniami człowieka opiera swoje decyzje na bazie wcześniejszych doświadczeń oraz bazowego oprogramowania ewolucyjnego. System posiada zasoby pozwalające na zapis danych (ścieżki neuronalne) oraz bazowe oprogramowanie pozwalające na tworzenie takich zapisów.

Jak powstaje umiejętność?

Bez względu na to, czy będziemy mówić o umiejętności jazdy na rowerze, czy stania na jednej nodze, czy reakcji na jakąś sytuację społeczną, mamy do czynienia z powstaniem kompleksu ścieżek neuronalnych. Które możemy nazywać modułami.
Wyobraźmy sobie, że postanowiliśmy nauczyć się żonglowania trzema piłeczkami. Jeśli kiedyś widzieliśmy żonglera to nasz umysł posiada zarejestrowany koncept żonglowania. Dzieje się tak ponieważ nasze umysły są wyposażone w neurony lustrzane, które potrafią wirtualnie odwzorować ruchy innych ludzi. A jak wszyscy wiemy wirtualnie nie znaczy realnie.
Dlatego samo oparcie się na działaniu neuronów lustrzanych jest niewystarczające abyśmy potrafili żonglować. Każda umiejętność, również umiejętność żonglowania, wymaga znacznie szerzej rozbudowanych ścieżek neuronalnych. Nasz system zarządzający działaniem musi zakodować polecenia określonych reakcji do wszystkich mięśni biorących udział w takim działaniu. Musi też wytworzyć cały proces koordynacji wzorkowo ruchowej związanej z tym konkretnym działaniem. Umysł musi „wiedzieć” w którym miejscu ustawić dłoń, żeby piłeczka trafiła w dłoń, w jakim momencie zacisnąć dłoń, żeby złapać piłeczkę. Czyli w tym miejscu mówimy o procesie predykcji dotyczącej konkretnego działania. Do tego dochodzi nam jeszcze kontrola stabilności i równowagi. Kontrola oddechu, kontrola ruchów nóg oraz reszty ciała.
Dopiero w połączeniu wszystkich ścieżek powstaje bardzo rozbudowana sieć neuronalna niezbędna do zarządzania procesem wykonania pewnej czynności. I nie jest to koniec pracy nad tworzeniem umiejętności.

Ćwiczenie czyni mistrza

Każdy człowiek potrzebuje około 10-12 lat, żeby w pełni rozwinąć motorykę. W międzyczasie wykonujemy dziesiątki tysięcy ruchów kodujących automatyzmy ruchowe oraz koordynację wzroko-ruchową. Dokładnie tak samo działa powstawanie naszych kompetencji, modeli operacyjnych, wzorców zachowań i schematów. Dzień za dniem, sytuacja za sytuacją, system behawioralny „uczy się” umiejętności a następnie rozwija ją.

Żeby zrozumieć proces rozwijania umiejętności potrzebujemy raz jeszcze wrócić do żonglera.
Pierwsze kroki w żonglowaniu jaki i innych umiejętnościach są dość trudne. System nie posiada wypracowanych automatycznych reakcji. Nie ma jeszcze zakodowanych danych który mięsień i w którym momencie ma się skurczyć a w którym zwolnić skurcz.
Właśnie dlatego w procesie nauki kluczową rolę odgrywa kontrolująca świadomość. Dostrzegamy popełniane w trakcie ćwiczenia błędy i analizujemy je. Świadomość jest interfejsem dostarczającym dane do podświadomego systemu. Im więcej jest danych korygujących oraz im częściej występują prawidłowe reakcje systemu tym szybciej zachodzi proces implementacji nowej umiejętności.

Pozaświadomy proces

System zarządzający funkcjonowaniem organizmu nie zawsze angażuję kontrolująca świadomość w proces powstawania umiejętności. Większość naszych schematów zachowań, wzorców, ról oraz przekonań powstaje bez potrzeby aktywnego udziału kontrolującej świadomości.
Dzieje się tak ponieważ system behawioralny ma za zadanie automatycznie wytwarzać nasze własne schematy zachowań lub implementować te które są często obserwowane w środowisku, w którym wyrastamy. A że cały proces tworzenia sieci neuronalnych zawsze zachodzi na poziomie poza świadomym to zwykle nie zauważamy, kiedy powstaje moduł odpowiedzialny za taką czy inną reakcję.

Kompetencje i modele

Dość łatwo jest opisać proces powstania fizycznej umiejętności. Większość z nas dość szybko akceptuje przymus automatyzacji reakcji mięśni, systemu oddechowego czy kontroli równowagi. Zaangażowanie w proces nauki umiejętności gry na jakimś instrumencie słuch, dotyku, motoryki małej i dużej też jest zrozumiałe.
Trudniej jest wyjaśnić powstanie modułu zarządzającego np. reakcją na pojawiającą się tzw. przeciwność losu albo niezrozumiałą minę partnerki.
W tych przypadkach również mamy do czynienia z powstawaniem umiejętności, z tym, że występuje inna konfiguracja zaangażowanych komponentów. W taki proces będziemy mieli zaangażowane ewolucyjne programy i mechanizmy zarządzające reakcjami na zagrożenie. Będziemy mieli ustalone połączenia z strukturami odpowiedzialnymi za produkcję neuroprzekaźników i hormonów. Podłączone też będę programy społeczne i indywidualne programy ewolucyjne. Z połączenia tych wszystkich komponentów powstaje sieć neuronalna dedykowana do zarządzania konkretnym zestawem reakcji związany z wypracowanym modelem operacyjnym.
Przykładowo; niezrozumiała mina partnerki pojawiająca się w określonym kontekście relacyjnym może być bodźcem wywołującym stan zagrożenia oraz przypisane do niego pozostałe procesy zachodzące w umyśle i ciele. Tak samo jak w przypadku żonglera zostają wzbudzone mięśnie zarządzające nasz mimiką (komunikacja niewerbalna), wzbudzone mogą być mięśnie głęboki przygotowujące do starcia. Uruchamiany zostaje proces predykcji mający wytworzyć przewidywania kolejnych zachowań partnerki.

Pamięć systemu

Jak mawia społeczny przekaz, kto raz nauczył się jeździć na rowerze to nigdy tego nie zapomni. Możemy utracić wirtuozerię jakieś umiejętności, ale sama umiejętność pozostaje dostępna w zasobach naszego systemu. Przyczyną takiego stanu są pierwotne ustawienia naszego systemu neuronalnego. Zapisuje on na stałe każdą długotrwale wykorzystywaną umiejętność. Reakcje na pewne bodźce zagrożeniowe, umiejętność pływania, jazdy na nartach, nawyki, schematy zachowań, etc., są na stałe zakodowane w systemie pamięci. System wywołuje je tylko wtedy, kiedy pojawia się powiązany z nimi bodziec.
Dlatego też często „nie widzimy” swoich schematycznych zachowań, dopóki nie zostaną wzbudzone przez bodźce z otoczenia. I ta funkcja naszego systemu jest znaczącym utrudnieniem w rozwoju.

Modyfikacje i zmiany

Każdy kto modyfikował swoją technikę gry na instrumencie, technikę pływania czy sposób siedzenia, bardzo dobrze wie jak trudno jest zmienić raz zakodowane ścieżki neuronalne.
System ma pewną cechę utrudniającą pracę na etapie modyfikacji. Każda długo powtarzana modyfikacja jest traktowana jako norma. A to oznacza, że nawet jeśli siedzimy krzywo i ta pozycja jest dla nas szkodliwa to zmiana wywoła protest w systemie. Możemy czuć dyskomfort, bóle mięśni czy inne zaburzenia.

Modyfikacje umiejętności fizycznych są o niebo łatwiejsze od modyfikacji umiejętności zapisanych w psychice. Proces zmian może wywoływać dyskomfort na poziomie psychiki jak i na poziomie fizycznym. Co czasem powoduje rezygnację z powodu rozpoznania samego procesu zmiany jako szkodliwego dla organizmu.
Tak jakby system rozpoznawał, że poprawa sposobu siedzenia przyniesie szkody dla naszego zdrowia. Dzieje się tak ponieważ w system neuronalny zapisał nowe błędne ścieżki neuronalne. Zmiana wymaga uruchomienia procesu odtwarzania prawidłowych ścieżek.

Podsumowanie

Praktycznie każda reakcja czy stan naszego organizmu/systemu behawioralnego jest swego rodzaju umiejętnością i może zostać zmodyfikowana. Podejście do procesu modyfikacji wymaga rozszerzenia zasobów kontrolującej świadomości. Tylko ta funkcja systemu tworzy zasoby pozwalające na wdrażanie zmian. Wsparciem dla kontrolującej świadomości jest wiedza o ewolucyjnych mechanizmach zarządzających działaniem organizmu.

Waldemar Lipiński
Metoda świadomej sprawczości